Ο Δημήτρης Κολοβός αναλύει την επίδραση του Καλού και το Κακού στους ήρωες του Τόλκιν.
Σύγκρουση. Λέξη που ενέχει δύναμη και πάθος. Η παλαιότερη σύγκρουση στο μυαλό των ανθρώπων είναι αυτή ανάμεσα στο καλό και στο κακό. Στο φως και στο σκοτάδι . Πολλοί αγνoούν ή δε δίνουν σημασία στην ενδιάμεση περιοχή, τη γκρίζα ζώνη. Πολλοί επιλέγουν μόνιμα τη μία ή την άλλη πλευρά. Άλλοι τείνουν να περάσουν από τη μία στην άλλη, και κατά τη μετάβαση στην γκρίζα ζώνη καλούνται να επιλέξουν αν θα γυρίσουν πίσω ή αν θα ολοκληρώσουν τη διαδρομή, ενώ αρκετοί ζουν για πάντα στο ενδιάμεσο. Την αρχαία αυτή σύγκρουση μπορεί κανείς να την δει εναργέστερα στη φανταστική λογοτεχνία. Υπήρξε ανέκαθεν ένα από τα βασικότερα θέματα πραγμάτευσης της φανταστικής “σχολής” και εξακολουθεί να αποτελεί έναν πυλώνα πάνω στον οποίο στήνουν οι συγγραφείς τις ιστορίες τους. Από την κατηγορία αυτή δεν θα μπορούσε να λείπει ο πατέρας της φανταστικής λογοτεχνίας, ο προσφιλής σε όλους μας J.R.R. Tolkien.
Κατασκευάζοντας το σύμπαν του, ο καθηγητής δημιούργησε ένα καθεστώς ισορροπίας. Δεν υπάρχει καλό και κακό, άσπρο και μαύρο. Μόνο γκρι. Η ανάγκη του άσπρου και του μαύρου προκύπτει από τη διατάραξη αυτής της αρχικής ισορροπίας, όταν ο Melkor αποφασίζει να ξεχωρίσει και να διαχωρίσει την μελωδία του από αυτή των υπολοίπων Valar και του Eru. Τότε κρίνεται αναγκαίο να δημιουργηθούν ρόλοι όπως το καλό και το κακό, οι δύο αντίπαλες πλευρές. Έτσι, στη συνέχεια βλέπουμε τους γνωστούς και αγαπημένους σε όλους μας χαρακτήρες να διαλέγουν στρατόπεδα. Όχι όλοι βέβαια – κάποιοι δεν έχουν επιλογή. Παράδειγμα αποτελούν οι δράκοι στη μυθολογία του Tolkien, οι οποίοι είναι κακοί εκ φύσεως. Ωστόσο, οι περισσότεροι μπορούν να επιλέξουν ποιο μονοπάτι θα ακολουθήσουν. Κάποιες φορές, όμως, πνέει ένας περίεργος άνεμος που παρασέρνει τους χαρακτήρες στη μία ή στην άλλη πλευρά. Τι συμβαίνει τότε άραγε; Καθοδηγούνται ακούσια από το άγγιγμά του ή ατσαλώνουν τον εαυτό τους και κάνουν μόνοι την επιλογή τους;
Σαφέστατα υπάρχει καλό και κακό στο σύμπαν του καθηγητή, αλλά αν έμενε κανείς απλά στο διαχωρισμό αυτό, θα υπέπιπτε στο σφάλμα μίας παιδικής απλούστευσης. Κάθε κακός χαρακτήρας έχει όχι μόνο σκοτεινή πλευρά αλλά και φωτεινή και το ίδιο φαίνεται να ισχύει και για κάθε καλό. Οι χαρακτήρες επηρεάζονται από γεγονότα, άλλους χαρακτήρες και καταστάσεις που δεν μπορούν να ελέγξουν, αλλά και οι δικές τους αποφάσεις μπορούν να έχουν επιπτώσεις στη ζωή τους. Ενδεικτικά παραδείγματα στον κόσμο του Tolkien αποτελούν ο Fëanor και ο Fingolfin, ο Boromir και κυρίως το Gollum. Αυτές τις προσωπικότητες θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε, αναζητώντας την ισορροπία του καθενός με τις ατέλειες και τις αρετές τους.
Ο Melkor υπήρξε ο κινητήριος μοχλός στην δημιουργία της ιστορίας. Ο πρώτος των Valar με μερίδιο στα προτερήματα όλων των υπολοίπων. Ίσως η ανωτερότητα αυτή του δημιουργεί την ανάγκη να διακριθεί, να χτίσει κάτι δικό του. Έτσι φαίνεται να αντιμετωπίζει ο καθηγητής τη φιγούρα του Morgoth, υποστηρίζοντας πως κάποιος μπορεί να είναι κάτοχος πολλών αρετών, αλλά και μειονεκτημάτων αποκαθιστώντας έτσι την κοσμική ισορροπία. Ο Melkor, λοιπόν, μάλλον αποτελεί το πρώτο σημείο ανισορροπίας στον κόσμο του Tolkien. Δεν είναι κακός αλλά είναι καλύτερος, δυνατότερος και αυτή η πραγματικότητα του ξυπνά τον πόθο να ξεχωρίσει από το σύνολο. Σιγά σιγά, η άσβεστη αυτή φλόγα που έχει πηγή τον εγωισμό μετατρέπεται σε κακία, και βλέπουμε να ξεδιπλώνεται το κουβάρι της ιστορίας μας. Το ερώτημα που τίθεται όμως είναι αν ο Morgoth είχε την προδιάθεση να γίνει κακός. Σίγουρα είχε τις ικανότητες για να ξεχωρίσει. Η επιλογή όμως ήταν μάλλον δική του
Ο Fëanor, ο πρώτος τη τάξει Noldo, υπήρξε ο πιο χαρισματικός απ’ όλους. Σύμφωναμε τον Tolkien: “For Fëanor was made the mightiest in all parts of body and mind: in valour, in endurance, in beauty, in understanding, in skill, in strength and subtlety alike”. Αποτέλεσμα και απεικόνιση του χαρακτήρα και της ικανότητάς του ήταν τα Silmarills. Τα ίδια του τα έργα, όμως, υπήρξαν και η αιτία του χαμού του. Πόσο εύκολο είναι, άραγε, να διαχειριστεί κανείς την τελειότητα και τόσο πολλές αρετές; Εδώ ο καθηγητής πραγματεύεται έμμεσα τον ρεαλισμό, τονίζοντας πως ένας άνθρωπος με τόσες αρετές δεν μπορεί παρά να έχει και πάθη, ελαττώματα που μπορεί να τον οδηγήσουν στα χειρότερα αποτελέσματα, όπως τα γεγονότα στο Helcaraxë και στο Alqualondë. Επίσης, για πρώτη φορά βλέπουμε στο έργο του Tolkien (σε ιστορικό χρόνο) το μοτίβο της κτητικότητας και πώς μπορεί αυτή να οδηγήσει στην καταστροφή. Σιγά σιγά, στις αρετές του Fëanor αρχίζουν να εμφανίζονται οι αδυναμίες και τα τρωτά του σημεία. Η ζήλια και η αλαζονεία είναι δύο από τα βασικά του ελαττώματα. Αποφασίζει να κλέψει τα πλοία των Teleri (πράξη σαφώς μεμπτή αλλά όχι άξια για να τον μισήσει κανείς), οι οποίοι αρχίζουν και αντιστέκονται και τα αίματα ανάβουν με αποτέλεσμα να ξεσπάσει γενική σύρραξη. Ακόμα, σύμφωνα με το Shibboleth of Feanor, ο Fingolfin σχεδίαζε να σφετεριστεί το νόμιμο δικαίωμα του Fëanor στη βασιλεία, κάτι που ενδεχομένως οδήγησε στην προδοσία και την καύση των πλοίων. Δεν είναι όλα άσπρο και μαύρο. Η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση, στις αποχρώσεις του γκρι.
Στον αντίποδα του Fëanor βρίσκεται ο αγαθός Fingolfin, το τέλειο ξωτικό, που στις καρδιές των ρομαντικών και των “lawfulgood” αποτελεί πρότυπο. Μεγαλύτερο κατόρθωμα και ένδειξη του ηρωισμού του θεωρούν οι περισσότεροι την πρόκληση του Μόργκοθ σε μονομαχία. Όπως έχω τονίσει αλλού, κατά την άποψη μου αποτελεί ένα απο τα μελανά σημεία στο χαρακτήρα του. Αυτή ακριβώς η πράξη, όμως, τον κάνει ενδιαφέροντα χαρακτήρα. Δεν είναι τέλειος, παραμυθένιος, απρόσβλητος. Έχει τρωτά σημεία και αδυναμίες και η κίνηση του να προκαλέσει τον Melkor δεν είναι κατόρθωμα αλλά μία τέτοια ένδειξη αδυναμίας. Η απελπισία τον οδηγεί στη σίγουρη αυτοκτονία, προκαλώντας ένα θεό σε μονομαχία. Όταν τον έχει ανάγκη ο λαός του – ή ό,τι έχει απομείνει από αυτόν – πιο πολύ από ποτέ, γίνεται εγωιστής.Αν η εγκατάλειψη του λαού του τη στιγμή που τον χρειαζόταν περισσότερο από ποτέ δεν αποτελεί δείγμα εγωπαθούς συμπεριφοράς, τότε τι αποτελεί; Συγκρίνοντας τον Fëanor με τον Fingolfin, συγκρίνουμε δύο διαφορετικές οπτικές του κόσμου, τη ρεαλιστική και τη ρομαντική. Αυτές οι δύο είναι που συγκρούονται.
Αφήνοντας την Πρώτη Εποχή θα περάσουμε τώρα στην Τρίτη και στον Boromir, τον περήφανο γιο της Gondor, ο οποίος θα έκανε τα πάντα για να σώσει την πατρίδα και τους ανθρώπους του. Ανδρείος, προστάτης μπροστά στον τρόμο της Mordor. Όταν όμως έρχεται αντιμέτωπος με το Δαχτυλίδι, η κρίση του θολώνει, παραφέρεται και αντιτάσσεται στη θέληση όλων να το καταστρέψουν. Υπερασπίζεται την γνώμη του με την επιρροή του Δαχτυλιδιού επάνω του να είναι εμφανής. Το σκότος του Δαχτυλιδιού εντοπίζει τις αδυναμίες του και φωλιάζει στο μυαλό του. Ο γιος του Denethor βλέπει τον εαυτό του σαν δυνατό βασιλιά, να σπάει τον ζυγό του Sauron. Οι φιλοδοξίες και η αγάπη για τη χώρα του γίνονται η καταστροφή του και το δαχτυλίδι ο πόθος του. Έτσι, παρατηρούμε έναν θαρραλέο και σταθερό χαρακτήρα να αδυνατεί να αντισταθεί στο κάλεσμα του Δαχτυλιδιού. Λυγίζει και γκρεμίζεται κάτω από το βάρος του. Ο Boromir καταφέρνει εν τέλει να συνέλθει, αλλά το κακό έχει ήδη γίνει και η ιστορία έχει πάρει το δρόμο της.
Από τις πιο λυπηρές φιγούρες στην Τριλογία του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών είναι αναμφισβήτητα το Gollum. Η επίδραση του Ενός στον Smeagol είναι καταλυτική και η επαφή του (τελευταίου) με το Δαχτυλίδι για τόσο μεγάλο διάστημα επιφέρει μία πραγματική διχοτόμηση στην προσωπικότητά του. Από τη μία πλευρά έχουμε το κυρίαρχο Gollum, τη διαταραγμένη εκδοχή του Smeagol οδηγούμενη από τη επιρροή του Δαχτυλιδιού και τη λαχτάρα του γι’ αυτό, ενώ από την άλλη τον αξιολύπητο Smeagol, ο οποίος μένει στο παρασκήνιο και βγαίνει στην επιφάνεια μόνο όταν έρχεται σε επαφή με κάποιον που τον καταλαβαίνει και τον νοιάζεται. Είναι ικανός τόσο για καλό όσο και για κακό, τον έλεγχο όμως έχει το Gollum, ιδιαίτερα πριν την επαφή του με τον Frodo. Για μία ακόμη φορά παρατηρούμε πως ένας χαρακτήρας δεν μπορεί να διαχειριστεί την άμεση επαφή με το Σκοτάδι, με αποτέλεσμα να προκαλούνται μεγάλες αλλαγές στην προσωπικότητά του.
Πόσο απόλυτοι μπορούμε να είμαστε τέλικα για το αν και κατά πόσο είναι καλός ή κακός ένας χαρακτήρας; Συνήθως η αλήθεια βρίσκεται κάπου στο ενδιάμεσο. Στο σύμπαν του Καθηγητή οι χαρακτήρες μπορεί να έχουν τα προσωπικά τους μειονεκτήματα και πάθη, αλλά η επαφή τους με τη Σκοτεινιά τα οξύνει και τους κάνει να καταρρέουν υπό το βάρος τους. Η αγάπη τους για κάτι ή κάποιον πολλές φορές σημαίνει και την αρχή της πτώσης τους. Ο Fëanor αποχωρίζεται βίαια τον πατέρα του και στη συνέχεια τα αγαπημένα του δημιουργήματα, το φως του. Ο Fingolfin βλέπει μεγάλο μέρος του λαού του να χάνεται μέσα σε μία στιγμή. Ο Boromir αγαπά τόσο την πατρίδα του, που θα έκανε οτιδήποτε για αυτήν. Βλέπουμε πως όσο ενάρετοι και φωτεινοί και αν είναι οι χαρακτήρες, η επαφή τους με το Σκοτάδι τους αλλοιώνει. Δεν τους κάνει όμως απαραίτητα κακούς. Μάλλον πιο ρεαλιστικούς. Ως αναγνώστες μπορούμε να αναζητούμε πρότυπα και χαρακτήρες που καλύπτουν διάφορες ανάγκες μας και μία από αυτές είναι να προσδιορίσουμε ποια στοιχεία συνιστούν γνωρίσματα ενός καλού ή κακού χαρακτήρα . Μπορούμε να επιλέξουμε είτε τη ρομαντική είτε τη ρεαλιστική σκοπιά.
Παρ’ όλα αυτά, για να κατανοήσουμε τον πραγματικό τους χαρακτήρα πρέπει να εμβαθύνουμε λίγο περισσότερο· να σταθούμε κριτικά απέναντι σε όλους τους ήρωες και να αναζητήσουμε τις αδυναμίες τους, τα κίνητρα τους, γενικότερα, την ψυχοσύνθεσή τους. Είναι «ζωντανοί» και εξελίσσονται, οπότε δεν μπορούμε να ταυτίσουμε τον καθένα απλά με το Καλό και το Κακό. Εναπόκειται στην πένα του συγγραφέα το πως θα παρουσιάσει τις σκιές μέσα στις οποίες κινούνται οι χαρακτήρες του.
Δημήτρης Κολοβός, Ιούνιος 2017
Πηγή: https://tolkien.gr
